Komin elektrowni Łódzkich zakładów Przemysłu Bawełnianego im. Obrońców Pokoju ''Uniontex'' (d. Zjednoczonych Zakładów K. Scheiblera i L. Grohmana) zachował się w dobrym stanie i do dziś zachwyca swoją potęgą i zdobieniami. Elektrownię wzniesiono w roku 1910 według projektu Alfreda Frischa w technologii żelbetowej, elewację obłożono czerwoną cegłą klinkierową, całość zaś uznaje się za znakomity przykład stylu secesyjnego w budownictwie fabrycznym. więcej

W 1883 roku łódzki przemysłowiec Salomon Barciński zakupił część terenu przy ul. Tylnej, gdzie w następnym roku ze wspólnikami uruchomił "Wełnianą Manufakturę", w 1900 roku przekształconą w "Przemysł Wełniany S. Barciński i Spółka". Po II wojnie światowej fabrykę upaństwowiono i nadano jej nazwę "Zakłady Przemysłu Wełnianego im. 9 Maja". W miejscu zlikwidowanych w 2002 roku zakładów powstaje osiedle mieszkaniowe "Salomon Barciński Park". więcej

W 1902 roku rozgościła się tu fabryka pończoch i rękawiczek Albana Auricha, działająca już od 1890 roku. W 1932 nastał nowy właściciel, Abram Łapp, który od 1933 roku produkował tu watę i watolinę. Po wojnie mieściły się tu Państwowe Zakłady Przemysłu Wełnianego nr 40. Budynek fabryki jest dziś wyremontowany, mieszczą się w nim różne firmy produkcyjno-usługowe.

Komin ten jest dobrze widoczny ze skrzyżowania ulic Pięknej i Wólczańskiej. Jako ciekawostkę można dodać, iż stalowe opaski ma jedynie w górnej sekcji.

Fabryka wzniesiona w 1898 roku przez Teodora Steigerta, przeniósł tu produkcję wyrobów wełnianych z Piotrkowskiej 90. Po jego śmierci przekształcona w spółkę "Towarzystwo Akcyjne Manufaktury Wełnianej i Przędzalni Bawełny Theodor Steigert". W 1951 roku stała się Zakładami Przemysłu Bawełnianego im. PKWN. Od 1964 roku oddział Przędzalni Bawełny im. gen. Walatera. Obecnie salon meblowy. Komin w nowej roli - zainstalowano nań urządzenia sieci telefonii komórkowej.

Dobrze widoczny z ulic Kopernika oraz Karolewskiej, nieco gorzej z al. Włókniarzy (jest zasłonięty budynkiem myjni samochodowej). No, chyba, że jedziemy estakadą.

Niezwykle smukły komin o przekroju poprzecznym okrągłym. Znaczne osmolenie na samej górze zakrywa ciekawe ozdobniki. Warto im się przyjrzeć dokładniej w drodze z lub na Retkinię. Od 1908 r. znajdowała się tu fabryka Leona Plihala. Od 1952 r. zyskała nazwę Zakłady Przemysłu Dziewiarskiego im. W. Głażewskiego, po 1965 r. - Zakłady Przemysłu Dziewiarskiego "Femina".

Ulica Wróblewskiego sama w sobie jest znakomitym przykładem opowieści o historii i topografii Łodzi. Zaczyna się w centrum, niegdyś jeździł po niej tramwaj, którego ślady odnaleźć można aż do dzisiejszej al. Jana Pawła II (d. al. Włókniarzy). Następnie przekracza tory kolejowe linii kaliskiej (Łódź Karolew był ważną stacją przeładunkową z toru normalnego na szeroki), aby dalej zatopić się w krajobrazie podmiejskim. I w takich oto "okolicznościach przyrody" stoi ten komin, a u stóp rozpościera mu się obecnie skup surowców wtórnych.

Komin, stanowiący piękną ozdobę tego wspaniale zrewitalizowanego w latach 2009-2011 obiektu, jest praktycznie niewidoczny od ul. Żeligowskiego. Żeby go zobaczyć w pełnej okazałości, trzeba pofatygować się na ul. Legionów. Od 1910 roku przędzalnie prowadziła tu rodzina Muehle, po wojnie powstały tu Zakłady Przemysłu Wełnianego im. Wiosny Ludów, a od 1990 r. Zakłady Tkanin Dekoracyjnych i Meblowych "Texo".

W 1895 roku teren ten zakupił Kazimierz Żukowski i prowadził tu ślusarnię produkującą żelazne balkony, schody itp. Podczas okupacji działała tu fabryka pasów transmisyjnych Wiktora Eckhardta, po wojnie - Polskie Zakłady Pasów, Artykułów Technicznych i Rymarskich (fabryka nr. 2). Komin rzecz jasna zachował się, z tym, że w latach 2007-2010 został częściowo rozebrany (stan z 2005 roku). Stał się niższy o kilka metrów.

Przedstawiciel rzadziej spotykanych (ale nie aż tak znowu niecodziennych) prostszych w budowie - kominów o przekroju poprzecznym prostokątnym. Warto zwrócić uwagę, iż jest on zupełnie "ociosany" przy podstawie - nie widać paleniska. Kompletne są za to "schody" prowadzące na sam szczyt. Widok z ul. Pomorskiej.

Przykład małego komina fabrycznego, znacznie niższego od większości innych tego typu budowli, ale równie charakterystycznego dla przemysłowej Łodzi. Ciężko go wypatrzyć od al. Piłsudskiego, chociaż stoi w jej pobliżu. Trzeba wejść głęboko w podwórze Kilińskiego 136, lub zajść od Targowej. Od 1900 roku znajdowało się tu największe w Łodzi przedsiębiorstwo budowlane, stworzone przez Jana Wende i Adolfa Zarskie. Po roku 1945 upaństwowione.

Dwa kominy na jednym z budynków dawnych Browarów Łódzkich są naprawdę urokliwe. Dominują nad skrzyżowaniem ulic Orlej i Kilińskiego. Naturalnie ciekawszy jest ów większy komin, z drobnymi zdobieniami i stosunkowo niski. Drugi - mniejszy - dorzucony gratis. Mieścił się tu jeden z najstarszych browarów w Łodzi, założony przez Gustawa Keilicha w 1882 r. Po 145 r. upaństwowiony jako Browar nr 2 "Mieszczański", później połączony z browarem przy Pomorskiej. Obecnie stoi pusty.

Komin spod znaku trzech dziewiętnastek: ma numer 19 w wewnętrznym spisie tego serwisu (por. nazwy plików), widać go doskonale z podwórka przy ul. Zielonej 19, ale posesja, na której się znajduje, ma adres Wólczańska 19. Po niedawnych wyburzeniach doskonale widoczny ze skrzyżowania ulic Zielonej i Gdańskiej. Majestatycznie wznosi się nad przedszkolnym placem zabaw.

Widzewski kolos, najwyższy punkt imperium Juliusza Kunitzera i Juliusza Heinzla, czyli Widzewskiej Manufaktury. Po wojnie działały tu Zakłady Włókien Sztucznych "Anilana" oraz Kombinat Maszyn Włókienniczych "Wifama". Na dole już nikt nie dorzuca do pieca, chyba, że liczymy DJ'ów Radia Parada (siedziba rozgłośni w budynkach poniżej). Dla porównania fotografia, na której zobaczyć można jakie zaszły zmiany w otoczeniu komina i na nim samym: stan z 2005 roku.

Obudowany rozmaitą aparaturą przysadzisty komin na gmachu Instytutu Biopolimerów i Włókien Chemicznych. Placówka wprowadziła się tu w roku 1958, wówczas działała pod nazwą Instytut Włókien Sztucznych i Syntetycznych. W 1974 roku nazwę zmieniono na Instytut Włókien Chemicznych, a w 2006 roku - na obecną. Warto dodać, iż na początku lat 50. XX wieku ten łódzki instytut (działający pod nieco inną nazwą) miał swoją tymczasową siedzibę w Gorzowie Wielkopolskim (sic!)

Monopol Wódczany. Budowę zakładu rozpoczęto w roku 1896, uruchomiono w roku 1902. Od roku 1926 funkcjonował ramach Państwowego Monopolu Spirytusowego. Działający tu Polmos zaprzestał produkcji w 2000 roku. Jak w Polsce mógł splajtować zakład produkujący wódkę? Nad tym będą się zastanawiali nasi następcy. Tymczasem w 2014 roku pod patronatem dewelopera Virako (właściciela terenu) ruszył tu projekt Monopolis, mający na celu rewitalizację tego miejsca.

PIERWSZY KOMIN FABRYCZNY NA TERENIE ŁODZI. Został zbudowany pośrodku wzniesionej w latach 1835-1839 fabryki Ludwika Gayera (tzw. Białej Fabryki), specjalnie do obsługi pierwszej w Łodzi, a zarazem w Królestwie Polskim, maszyny parowej. Od 1945 r. mieściły się tu Zakłady Przemysłu Bawełnianego im. F. Dzierżyńskiego "Eskimo". Komin był dwukrotnie wyższy. Obecnie u jego stóp mieści się tu Centralne Muzeum Włókiennictwa oraz skansen architektury drewnianej.

Komin z 1881 roku o kwadratowym przekroju poprzecznym - rozwiązanie takie w kominach fabrycznych jest już niełatwe do zaobserwowania. Zgrabny i niski, był częścią fabryki maszyn i przyborów tkackich Henryka Wagnera. Został wyremontowany w 2004 roku, dodano mu stalowe obejmy, narożniki i daszek. Dla porównania fotografia sprzed odnowienia: stan z 2001 roku.

Parcela od 1878 roku była w posiadaniu Karola Wutke, który uruchomił tu najpierw stolarnię, a następnie wzniósł fabrykę mebli. Na samym końcu parceli działała gazownia zakładowa, ale rzeczony komin nie miał z nią nic wspólnego (miała własny oraz chłodnię kominową). Po 1945 r. był tu m.in. sklep Centrali Handlowej Przemysłu Drzewnego. Jak to czasem bywa z kominami, został on nieco zmniejszony. Na miniaturze obok widać stan z 2011 roku, a tu stan z 2006 roku.

Przecudnej urody para kominów fabrycznych. Znacznie wyższy (o przekroju poprzecznym okrągłym) i niski, ale za to o rzadko już spotykanym przekroju kwadratowym. Wcześniej znajdowały się tu Zakłady Otto Juliusza Schultza. Po wojnie - Spółdzielcze Zakłady Przemysłu Odzieżowego im. Józefa Lewartowskiego. Kominy znajdują się na tyłach kina "Capitol", nieczynnego od 2006 r. (filmowe "Kino Wolność"). W źródłach przede wszystkim adres Próchnika 16.

Żeby dobrze przyjrzeć się temu kominowi, należy wejść przez bramę na teren posesji. Z ulicy też można go dostrzec, patrząc od strony sąsiedniej, pustej działki. W 1887 roku przedsiębiorstwo "Schmitz i van Endert" wzniosło tu myjnię jedwabiu i apreturę. Od 1924 roku działała tu spółka akcyjna "Przemysł Jedwabny". Po 1945 r. znajdowała się tu m.in. Dziewiarska Spółka Pracy "Wzór".

Niski komin fabryczny o przekroju poprzecznym okrągłym, ze skromnymi zdobieniami na samej górze. Za to w jakim ładnym otoczeniu (zobacz powiększenie zdjęcia). Komin jest lepiej widoczny z ul. Pomorskiej, niż z ul. Północnej (w każdym razie lepiej oświetlony). Browar, fabryka kwasu węglowego i fabryk słodu Karola Anstadta została wzniesiona w 1866 roku. Jego królestwo to dziś Browary Łódzkie.

Komin doskonale widoczny z ul. Limanowskiego (posesje 111 i 113).

Niby zwykły i dosyć przysadzisty komin, ale wyglądem kojarzy się z jakimś innym miastem... Stoi na terenie posesji Drewnowska 5, gdzie znajduje się Administracja Zasobów Komunalnych Łódź-Bałuty (jedna z komórek Urzędu Miasta Łodzi). Dokładnie rzecz ujmując, jest to komin ciepłowni. Doskonale widoczny z pustej parceli przy ul. Zgierskiej 12.

Z samej ulicy Andrzeja Struga komin jest trudny do zobaczenia, chyba, że obserwujemy aż ze skrzyżowania z ul. Żeligowskiego. Nieco łatwiej można go zobaczyć od strony al. Włókniarzy (okolice skrzyżowania z 6. Sierpnia). Dawniej była tu fabryka wyrobów bawełnianych i wełnianych Franciszka Kindermanna zbudowana w latach 1895-1904. Po wojnie znalazły się tu Zakłady Przemysłu Cukierniczego "Optima" oraz Łódzka Drukarnia Akcydensowa.

Komin najprawdopodobniej był częścią ciepłowni ogrzewającej liczne w tej okolicy szklarnie. Imponujące są jego rozmiary, zwłaszcza szerokość.

Chociaż adres wskazuje jasno na Łąkową, to jednak łatwiej go dostrzec z ul. Andrzeja Struga. W czasie okupacji znajdował się tu obóz przesiedleńczy dla ludności polskiej usuwanej przez Niemców z łódzkich mieszkań, po wojnie natomiast działał tu ośrodek kształcenia czeladników i majstrów branży metalowej.

Chociaż adres tej fabryki to ul. Jaracza 84, to jednak lepiej widać ten komin od strony ul. Uniwersyteckiej. Równie dobrze z posesji Wierzbowa 35. Tak czy owak, komin jest częścią dawnej fabryki wyrobów bawełnianych Filipa Hoffmana, założonej w 1921 roku, a upaństwowionej w 1945 r.

Komin dostrzec można bez trudu ze skrzyżowania ulic Tuwima i Dowborczyków, aczkolwiek nieco z oddali i - z racji jego małych rozmiarów - niezbyt wyraźnie. Aby zobaczyć go dokładnie, należy wejść na posesję Dowborczyków 3 albo... na podwórko famuły przy ul. Tuwima 23/25 (dom robotników wzniesiony przez Juliusza Heinzla), gdzie komin ów przepięknie wpisuje się w łódzki krajobraz.

Jedyny w Łodzi komin z namalowaną reklamą. Mieściła się tu Łódzka Fabryka Kapeluszy (d. Herman Schlee SA). Po 1945 roku - Zakłady Wyrobów Filcowych im. T. Kościuszki. Od 1960 r. Zakłady Wyrobów Wulkanizacyjnych "Płytolex". W latach 1965 - 2015 działał tu Enkev Polska S.A. - producent kokosowych mat tapicerskich i wyrobów z włókien naturalnych (stąd ta reklama).

Komin mini-ciepłowni działającej na potrzeby ogrzewania szklarni znajdujących się w sąsiedztwie. Od innych budowli o tym przeznaczeniu odróżnia go masywność i okrągły przekrój poprzeczny.

Komin został w latach 2007-2010 gruntownie wyremontowany i - co prawda - jego wysokość zmalała (stan z 2007 roku), ale zyskał drugie życie jako maszt dla nadajników GSM. W czasie międzywojnia mieściły się tu Zakłady Przemysłowe Bronisława Grabskiego, specjalizujące się w produkcji ekwipunku dla wojska.

Bardzo wysoki komin stojący na posesji Strzelców Kaniowskich 30, doskonale widoczny również z ul. Pogonowskiego (posesje 53 i 55). Niegdyś jeszcze wyższy, co zobaczyć można na historycznej fotografii z 1982 roku, wykonanej przez Tomasza Snopkiewicza.

Komin zlokalizowany na tyłach gmachu Collegium Anatomicum Uniwersytetu Medycznego, oddanego do użytku w 1887 roku jako Przytułek dla starców i kalek Łódzkiego Chrześcijańskiego Towarzystwa Dobroczynności. Jest tak daleko wysunięty na północny skraj działki, że niemalże wyłączony poza nią. Prawie na całej wysokości przylega do budynku i stanowi osobliwe połączenie profilu kwadratowego z kolistym. Naturalnie najłatwiej go zobaczyć od strony Teatru Wielkiego.

Komin tak mały, że nie powinien trafić do zestawienia. A jednak - wieńczy on budynek fabryczny, zatem jak najbardziej tu pasuje. Widać go najlepiej z posesji Kopernika 39, choć sama fabryka stoi w zasadzie na parceli Skłodowskiej 24. Budynek z kominem wzniesiono w 1914 r. jako fabrykę włókienniczą należącą do Emila Goldy. W 1957 zagościły tu Zakłady Przemysłu Dziewiarskiego "Lido".

Niski komin fabryczny, terytorialnie należący do parceli Legionów 28, ale widoczny znacznie lepiej z podwórka przy ul. Gdańskiej 14. Mimo małego rozmiaru, jest to obiekt kompletny i doskonale ukazujący typowego komina przemysłowego.

Doskonale widoczny komin, zarówno w perspektywie ulicy 3 Maja, jak i z Trasy Górna oraz Rudzkiej Góry. Znajduje się na terenie przylegającym do skrzyżowania ulic (a w zasadzie zakrętu) 3 Maja - Świetlicowa (krótkie przedłużenie Pryncypalnej). Była to jedna z pierwszych fabryk na Rudzie, założona przez Ernesta Mullera. Po 1945 r. Rudzka Wykończalnia Przemysłu Bawełnianego, późniejszy oddział Zakładów Przemysłu Bawełnianego "Alba".

Potężny komin, który od strony ul. Drewnowskiej ginie wśród morza reklam, w pełnej krasie może być oglądany od strony zachodniej, z terenów zarezerwowanych pod budowę Trasy Karskiego. W ramach nowego wcielenia otrzymał galeryjkę i wiele urządzeń nadawczo-odbiorczych. Od 1895 r. znajdowała się tu wykończalnia tkanin wełnianych Aleksandra Hirsza Damskiego, w czasach międzywojnia fabryka należała do K. Kaszuba i L. Kryłowieckiego, a po 1945 r. stała się oddziałem Zakładów Przemysłu Wełnianego im. Wiosny Ludów.

Przedstawiciel kominów o przekroju poprzecznym okrągłym, zlokalizowany daleko na Dołach.

Ten komin, chociaż znajduje się daleko na Chojnach, po prostu trzeba zobaczyć osobiście. Już nawet nie chodzi o to, iż jest zbudowany z żółtej cegły, ale o jego sielskie otoczenie. Odnajdziemy go wśród łąk i brzeziny, w bezpośredniej okolicy rzeczki Olechówki. Ta mała fabryczka daje ogólne pojęcie jak mogły wyglądać początki przemysłu w Łodzi.

Komin ten, zagubiony hen na Dąbrowie Przemysłowej, znajduje się na terenie firmy Izolia. W ostatnich latach został obniżony o cztery sekcje, tak, by nie zagrażał bezpieczeństwu pracowników i osób postronnych. Dzięki zdjęciu z 2007 roku widać dlaczego ta rozbiórka musiała być dokonana: komin miał spore uszkodzenia - być może spowodowane uderzeniem pioruna.

Komin dawnej cegielni na Stokach, zlokalizowany bardzo blisko ulicy Pomorskiej. Obecnie w tych zabudowaniach mieści się wiele przedsiębiorstw, nie tylko z branży budowlanej.

Od roku 1927 znajdowała się tutaj Rudzka Przędzalnia Bawełny SA prowadzona przez Leona Śliwińskiego, Adolfa Wintera i Arkadiusza Grocholskiego. Po 1935 roku zakłady wydzierżawiono firmie "Rudzka Przędza" Spółka z o.o. Po roku 1945 zakład upaństwowiono, czyniąc go oddziałem Zakładów Przemysłu Jedwabniczego "Pierwsza".

Znakomicie ukryty wśród zabudowań komin fabryczny. Jest nakryty swoistą "czapką".

Mały komin widoczny z ul. Kaliskiej.

Ten rejon znajduje się bardzo daleko od centrum, niemniej jednak wciąż komin wciąż znajduje się w granicach administracyjnych Łodzi. Otoczenie jest sielskie: staw i lasy. Pomimo bliskości ruchliwej trasy, żywego duch się tu nie uświadczy. Sceneria w sam raz do filmu.

Komin jest dobrze ukryty - widoczny tylko z posesji Jaracza 42 lub z terenu Uniwersytetu Łódzkiego.

Potężny komin fabryczny, zlokalizowany niemal w sercu miasta. Będąc na Piotrkowskiej w okolicach ulicy Andrzeja Struga warto przejść kawałek i rzucić na niego okiem - jest doskonale widoczny z al. Kościuszki (posesja 33). Od 1898 roku Wilhelm Lurkens stopniowo wznosił tu swoją fabrykę. Od 1974 zakład był oddziałem fabryki Próchnik. Zabudowa zajmuje również działki przy ul. Wólczańskiej 44/50.

.

Samotny ostaniec po potężnej fabryce - odlewni. Założona w 1866 roku przez Towarzystwo John, Krebs & Co; w 1953 ku zakład przyjął nazwę "Fabryka Kotłów i Radiatorów "Fakora"", od 2005 roku - "Fakora Moc" Sp. z o.o. Jeden z pierwszych budynków w Łodzi wykonany w technologii żelbetowej.

Komin fabryczny, w nowej swej roli - masztu GSM - możliwy do zobaczenia od ul. Starorudzkiej lub od strony ul. Aleksandra.

Dobrze ukryty komin, będący jednocześnie przykładem świetnej rewitalizacji.

Komin Aresztu Śledczego przy ul. Smutnej. Uwagę zwraca jego niebanalna wysokość i skokowo zmniejszająca się przekątna. Kompleks ten oddano do użytku w roku 1964, na podstawie decyzji Centralnego Zarządu Więziennictwa. Obecna forma organizacyjna od roku 1996 (na podstawie Zarządzenia Ministra Sprawiedliwości).

Komin ciepłowni działającej na potrzeby szklarni.

Komin znacznie lepiej widoczny od strony ul. Pokładowej (parcela nr 17).

Możemy odnaleźć tu ozdobniki, cześć otynkowaną i ceglaną; dwa przekroje - kwadratowy i okrągły. Znajduje się na terenie Centralnego Ośrodka Badawczo-Rozwojowy Maszyn Włókienniczych POLMATEX-CENARO, który wprowadził się tu w roku 1971. Instytut powołano do życia 1946 roku pod nazwą Centralne Biuro Konstrukcyjne Maszyn Włókienniczych, od 1948 roku przemianowany na Centralne Biuro Techniczne Przemysłu Maszyn Włókienniczych (CBT), współczesna nazwa od roku 1974.

Dosyć niespodziewne odkrycie w głębi podwórka. Komin o przekroju poprzecznym kwadratowym (czyli uchodzący za najstarszy typ), tu "prześcignięty" przez oficynę na parceli obok. Brak oznak osmalenia na wspomnianym sąsiednim budynku wskazuje na to, iż komin od dawna nie pracował "pełną parą".

Komin ten znajduje się na dachu fabryki, dokładnie zasłoniętej od strony ulicy (Limanowskiego) przez blok mieszkalny. Znakomity przykład tego, jak kominy z najwyższych obiektów w okoicy stawały się... wcale nie takie wysokie. Ta fabryka musiła przestać dymić, inaczej mieszkańcy od 7. piętra i wyższych nie mogliby otwierać okien.

Bardzo wysoki komin zbudowany z żółtej cegły, będący częścią zespołu pierwszej miejskiej elektrowni, oddanej do użytku w 1907 roku. W źródłach i na planach trafia się czasem przyporządkowanie tego budynku do posesji Targowa 1/3 (lub 1). W latach 2013-2014 gruntownie odnowiony, podobnie jak i cała elektrociepłownia - wraz z najbliższym otoczeniem rozpocznie nowe życie jako instytucja kultury EC-1 w Nowym Centrum Łodzi.

Komin znajduje się na terenie dawnej gazowni, w jego bezpośrednim sąsiedztwie znajdują się pozostałości chłodni kominowej. Cały teren położony jest na uboczu, obecnie porasta go imponująca samosieja. Przy bliższych oględzinach widać, że pochyla się w jedną stronę - efekt prawdopodobnie zbyt szybkiej budowy (zaprawa nie nadążżałą z wysychaniem) lub oddziaływania wiatru podczas wiązania tejże zaprawy.

Jeszcze jeden komin z ul. Chocianowickiej. Już w nowej roli - masztu telefonii komórkowej.

PODSUMOWANIE SPISU

Kominów ogółem: 63

- w tym:
-- 34 o przekroju okrągłym (54%)
-- 8 o przekroju ośmiobocznym (13%)
-- 7 o przekroju ośmiobocznym / okrągłym (11%)
-- 6 o przekroju kwadratowym (11%)
-- 3 o przekroju kwadratowym / okrągłym (5%)
-- 4 o przekroju prostokątnym (6%)

ŹRÓDŁA

Publikacje książkowe
[1] Kusiński Jacek, Bonisławski Ryszard, Janik Maciej, "Księga Fabryk Łodzi", Wydawnictwo Jacek Kusiński, Łódź 2009.

Monografie internetowe
[2] Historia Instytutu Biopolimerów i Włókien Chemicznych link
[3] Historia Instytutu Polmatex-Centaro link

Wikipedia
[4] Biała Fabryka Geyera link
[5] Collegium Anatomicum w Łodzi link
[6] Zakłady Fakora link